Waarom de politiek teleurstelt

Samenvatting

WAAROMDE POLITIEKTELEURSTELTJ.C. SCHALEKAMPHet zijn interessante tijden: de eneinternationale crisis na de andere. Ookons land is bij de problemen betrokkenen buitenland gaat dan vóór binnenland:Europa en de wereld vragen alle aandacht.Maar hoe doen politiek en bestuurhet in Den Haag? Zijn de kiezers tevredenof is er daar ook al een crisis? Crisisis een groot woord, maar veel mensenmaken zich zorgen.Overheid en burgers leven in hetzelfde land,maar op een andere planeet. De mensen begrijpenniet meer wat er omgaat in Den Haag.Hun wordt niets gevraagd, en gebeurt het eenkeer wél, dan loopt het meteen mis, zoals bijhet referendum over de Europese grondwet.Omgekeerd ontbreekt politiek begrip voor deproblemen aan de basis. De politici krijgen deschuld, maar ook deze zaak he ...eft twee kanten.De maatschappij is ingewikkeld geworden en de burgers zijn geëmancipeerden beter opgeleid, ze denken graag mee, willen serieus worden genomen. Hetsysteem is daar niet op berekend. Ook is politiek een zaak voor hoogopgeleidengeworden, waardoor laagopgeleiden afhaken. De democratie staat niet ter discussie,maar de praktijk wel. De partijpolitiek heeft een vertrouwensprobleem.De zaak is niet acuut, maar ook niet zonder belang: het populisme wordt ergroot mee en sommige oude partijen klein.Betekent dit ook dat het slecht gaat met het land als geheel? Nee, naar omstandighedenwordt er goed gepresteerd. En of je van een politieke impasse, malaise ofcrisis kunt spreken, is een kwestie van definitie en van perspectief. Peter Kanne,senior onderzoeksadviseur van TNS NIPO, concludeert op persoonlijke titel:'Er is slechts een beperkte relatie tussen de kiezerswil en het regeringsbeleid. Kiezersworden niet goed gerepresenteerd door de volksvertegenwoordiging en regering' (Gedoogdemocratie- Heeft stemmen eigenlijk wel zin?, p.275). De hooglerarenAndeweg en Thomassen zijn wat voorzichtiger en leggen andere accenten. Zezien zelf niet direct een kloof tussen politiek en burgers, maar stellen wel: 'De meeste kiezers en Kamerleden zijn het dus in ieder geval met elkaar eens dat er tussen hen een kloof bestaat' (Van afspiegelen naar afrekenen?, p.15).Het begrip politieke malaise, voor zover van toepassing, is eigenlijk te beperkt, de malaise raakt de overheid als geheel, dus politiek én bestuur. De ontwikkeling kan zelfs nog verder terug worden gevolgd, want de malaise is ook niet tot het eigen land beperkt. Het gaat om een algemeen verschijnsel in de westerse democratieën: problemen worden daar niet meer opgelost. Verder zijn politiek en bestuur niet de enige uitingsvormen. De economie maakt er ook deel van uit, lijkt zelfs dé oorzaak. Maar het proces begint veel eerder, bij het verval van mentaliteit en moraal, het verlies van de virtutes, de deugden van de Romeinen. De krediet- en bankencrisis van 2007/2008 in de VS was een signaal van systeembederf.Daarna is alles gaan schuiven en het is geen wonder, dat die ontwikkelingde politieke notie te boven gaat. Er wordt om daadkracht geroepen, omsysteemherstel, maar in een stroomversnelling is er geen weg terug. En over eenvlucht naar voren is men het weer niet eens. Hoe zou men ook, van degenen diede problemen hebben veroorzaakt zou nu de oplossing moeten komen? En dan,met zo veel uiteenlopende belangen zijn lapmiddelen soms het enig haalbare,zowel in de VS als in de EU. Deze twee grootste economische machten hebbenin principe de geldpers aangezet: de VS meteen, de EU in potentie door hele enhalve verplichtingen op termijn.Tot zover de globale context. Nu eerst terug naar het binnenlandse scenario,naar de nationale achtergronden en oorzaken van de veronderstelde politiekemalaise.Drie ontwikkelingen:1 De neosocialistische omslag van na 1960 met het linkse Progressief Nederland-model, gericht op socialisering van de samenleving: met emancipatie,democratisering & nivellering, individuele vrijheid & collectieve verantwoordelijkheid,wegrelativeren van de eigen cultuur & geschiedenis, eendominerende overheid en de verzorgingsstaat.2 De neoliberale omslag van na 1980 met het rechtse BV Nederland-model,gericht op individualisering van de samenleving: met persoonlijke prestatie& individuele verantwoordelijkheid, verzakelijking, privatisering & marktwerkingbij een terugtredende overheid, sociale en culturele krimp en deprestatiemaatschappij met geld als maatstaf.3 Het bestel met zijn consensusmodel en paarse karteldemocratie, medeoorzaakvan het populisme, met afnemende kiezersinvloed op het beleid,met partijpolitici die niet naar hun kiezers luisteren en zelf soms ook weinigvisie of idee hebben, met overbetaalde beroepsbestuurders deels uit dezelfdesector, en met verwording van zijn politieke functie.De verlinksing van de jaren '60 en later en de verrechtsing van de jaren '80 enlater waren vernieuwend en in bepaald opzicht noodzakelijk. De eerste vanwegede opbouw van de verzorgingsstaat, de tweede vanwege de sanering ervan inverband met overbesteding. De twee stromingen hebben elkaar niet geneutraliseerd,ze zijn doorgeslagen en terechtgekomen in een destructieve wisselwerking.Ze vormen als dogmatische clichés een soort houvast voor de politiek, eensurrogaat voor het echte, het grote verhaal dat zij niet meer heeft. Of liever, datzij niet meer ziet. Want het grote verhaal van nu is eenvoudig: het is de eersteopgave van de politiek de burgers een veilige basis te bieden. 'Wie de basis niet oporde heeft, kan de rest vergeten' schrijft Diederik Samsom (NRC/H. 2 jan. 2012).Dan het bestel: een geval van veroudering en verwording. Het consensusmodelwerkte eens zinvol depolitiserend tussen de zuilen. Maar na 1989 is de karteldemocratieonbewust de invloed van de kiezers op het beleid gaan dempen.Verlinksing, verrechtsing en verwording, deze drie vormen de kern.Maar de belangrijkste factor op de achtergrond blijft de tijdgeest. Ook de politiekis daaraan onderhevig en geen grens houdt het verschijnsel tegen. Alsindividuele ontplooiing het hoogste doel is en materie hethoogste goed, als het dienen van de ander uit de gratieraakt, dan mag je toch geen overheid verwachten die zelfoffers brengt, maar die ook offers vraagt? Dan zijn mensenals Churchill met zijn aanbod van bloed, zweet en tranen ofKennedy met zijn advies vraag niet wat je land kan doen voorjou, maar vraag wat jij kunt doen voor je land toch hopeloosuit de tijd? Het doorbreken van de tijdgeest is geboden,jawel. Daarvoor zijn grote figuren nodig. Maar wat, als detijdgeest nu wil dat er even geen grote figuren zijn?